Có 2 trường phái lý thuyết chính giải thích vì sao doanh nghiệp xuất khẩu hiệu quả hơn doanh nghiệp không xuất khẩu là lý thuyết về cơ chế tự lựa chọn (self – selection) và lý thuyết về cơ chế học hỏi thông qua xuất khẩu (learning by exporting).

Lý thuyết cơ chế tự lựa chọn (sefl selection)

Lý thuyết cơ chế tự lựa chọn được hỗ trợ bởi lý thuyết công nghệ thương mại. Theo lý thuyết này thì chỉ có những doanh nghiệp có năng suất cao thì mới có thể tham gia vào hoạt động xuất khẩu. Lý thuyết này lập luận rằng hiệu quả của cạnh tranh trong thị trường xuất khẩu được dẫn dắt bởi sức mạnh thị trường mà chủ yếu đạt được thông qua hoạt động đổi mới (Vernon, 1966 và 1979). Chính vì thế mà các nhà xuất khẩu sẽ tự chuẩn bị cho mình làm sao có năng suất hơn và cạnh tranh hơn trước khi tham gia vào thị trường xuất khẩu để đảm bảo sự tồn tại của bản thân mình ở môi trường xuất khẩu đầy cạnh tranh. Để cạnh tranh, các doanh nghiệp nhận thức lợi ích của tính kinh tế theo quy mô. Do vậy, các doanh nghiệp xuất khẩu thường có quy mô lớn hơn doanh nghiệp không xuất khẩu và có năng suất cao hơn trước khi họ tham gia vào thị trường xuất khẩu.

Ngoài ra khi tham gia vào thị trường quốc tế thì chỉ có những doanh nghiệp có năng suất cao mới tham gia và cạnh tranh trong môi trường quốc tế bởi vì các doanh nghiệp này phải gánh chịu các chi phí chìm tăng thêm do việc tham gia vào thị trường xuất khẩu ở giai đoạn đầu tiên như chi phí xác định nhu cầu quốc tế, chi phí thiết lập hệ thống phân phối quốc tế, chi phí điều chỉnh sản phẩm để đáp ứng nhu cầu thị trường, tiêu chuẩn quốc tế. Các chi phí này được xem như là rào cản của việc gia nhập vào thị trường xuất khẩu (Roberts và Tybout, 1997; Clerides và cộng sự 1998; Bernard và Wagner, 2001).

Do đó, ý tưởng của trường phái đầu tiên đó là năng suất của doanh nghiệp là lý do dẫn đến việc tham gia hoạt động xuất khẩu chứ không phải là kết quả của hoạt động xuất khẩu của doanh nghiệp. Cơ chế “tự lựa chọn” có thể diễn ra một cách ngẫu nhiên hoặc có ý thức (Melitz, 2003; Bernard và cộng sự, 2003). Ý tưởng nằm đằng sau cơ chế tự lựa chọn một cách ngẫu nhiên đó là do lợi ích thương mại làm cho các doanh nghiệp có năng suất hơn sẽ tham gia vào xuất khẩu và các doanh nghiệp kém hiệu quả hơn sẽ rời khỏi ngành. Ý tưởng nằm đằng sau cơ chế tự lựa chọn có ý thức đó là tồn tại ảnh hưởng có ý thức của người chủ doanh nghiệp. Điều này có nghĩa là các nhà xuất khẩu tương lai sẽ có kế hoạch chuẩn bị để tham gia vào thị trường xuất

khẩu do vậy họ sẽ gia tăng năng suất của mình trước khi tham gia vào cạnh tranh quốc tế (Yeaple, 2005).

Lý thuyết học hỏi thông qua xuất khẩu

Lý thuyết về cơ chế “học hỏi thông qua xuất khẩu” thì cho rằng xuất khẩu là nguồn gốc giúp tăng suất của doanh nghiệp thông qua quá trình học hỏi từ việc xuất khẩu. Khi các doanh nghiệp tham gia vào hoạt động xuất khẩu thì các doanh nghiệp này sẽ hấp thụ được các kiến thức từ các đối tác xuất khẩu của mình. Điều này sẽ giúp cho các doanh nghiệp này nâng cao năng lực sản xuất (Bernard và Jensen, 1999; Wagner, 2007). Hiệu quả của việc học hỏi bao gồm kiến thức, công nghệ và hiệu quả đạt được trong quá trình xuất khẩu.

Có hai lý do giải thích vì sao xuất khẩu ảnh hưởng đến năng suất:

Một là, các doanh nghiệp xuất khẩu nhận được hỗ trợ kỹ thuật từ các người mua quốc tế (Grossman và Helpman 1991). Khi các doanh nghiệp tham gia vào hoạt động xuất khẩu thì các doanh nghiệp này có thể tiếp cận được các kiến thức từ các đối tác xuất khẩu của mình. Điều này sẽ giúp cho các doanh nghiệp này nâng cao năng lực sản xuất (Bernard và Jensen, 1999; Wagner, 2007). Người tiêu dùng quốc tế và đối thủ cạnh tranh sẽ chuyển giao kiến thức và công nghệ cho các doanh nghiệp trong nước tham gia xuất khẩu, đánh dấu sự chuyển giao công nghệ truyền thống sang công nghệ hiện đại (Rodrik, 1988; Grossman và Helpman, 1991; Clerides và cộng sự 1998). Đặc biệt, đối với các nhà xuất khẩu đến từ các quốc gia đang phát triển thì khi nhu cầu đòi hỏi một mức độ nhất định về tiêu chuẩn thì những nhà nhập khẩu ở các nước phát triển sẽ cung cấp công nghệ cho người bán hàng đặt tại các nước đang phát triển. Lý do là các kỹ thuật sản xuất ở các nước đang phát triển không đáp ứng được các tiêu chuẩn chất lượng của thị trường xuất khẩu. Các mô hình phát triển bởi Pack và Saggi (2001) nhấn mạnh tầm quan trọng của động cơ của người mua để cung cấp công nghệ cho người bán. Các nước phát triển người mua sẵn sàng để chuyển giao kiến thức cho các nhà xuất khẩu ở các nước đang phát triển, mặc dù chuyển giao kiến thức như vậy có thể khuyếch tán cho các công ty khác nữa.

Hai là, doanh nghiệp xuất khẩu phải đổi mới liên tục để có thể tồn tại trong môi trường cạnh tranh quốc tế. Các nhà xuất khẩu phải áp dụng các công nghệ hiện đại nhất vì nếu không áp dụng, họ không thể tồn tại trong thị trường cạnh tranh cao. Khi doanh nghiệp tiến hành đổi mới liên tục thì dẫn đến tiến bộ công nghệ và cuối cùng là tăng năng suất doanh nghiệp (Blalock and Gertler, 2004).

LÊ HOÀNG THIÊN TÂN